ŚREDNIOWIECZNE DOKUMENTY KSIĄŻĄT POMORSKICH

Dokument średniowieczny

Bogusław IV przyznaje lubeckie prawo miejskie Wołogoszczy (Wolgast)

(zbiory Archiwum Państwowego w Szczecinie)

W dzisiejszych czasach dokument traktuje się jako zapis myśli ludzkiej o jakimś wydarzeniu. Definicja każe uważać dokument za ,,każde pisemne oświadczenie posiadające prawnie i kancelaryjnie samodzielny byt, oświadczenie, które służyło powstaniu, udowadnianiu i wykonywaniu określonych uprawnień oraz posiadające pewne określone prawem i kulturą cechy wewnętrzne i zewnętrzne zmieniające się w zależności od czasu i miejsca jego powstania"(Szymański ,2002. s.443). Na przestrzeni wieków zmieniała się, więc forma, gatunek i wygląd dokumentu. Zmieniał się materiał pisarski, rodzaj środków uwierzytelniających, zewnętrzne i wewnętrzne formy sporządzania dokumentów. Niezmiennie jednak dokument miał moc ustanawiania nowego stanu prawnego jak również pełnił rolę środka dowodowego. Najogólniej mówiąc dokument regulował i nadal reguluje stosunki między ludźmi.

Podobnie było w przypadku dokumentu średniowiecznego. W przeciągu kilkunastu wieków w licznych, skriptoriach zakonnych a później kancelariach wykształciła się forma sporządzania dokumentu średniowiecznego z charakterystycznymi dla niego cechami zarówno zewnętrznymi jak i wewnętrznymi.

Cechy zewnętrzne dokumentu możemy poznać jedynie na podstawie jego oryginału. Dzięki temu wiemy, na jakim materiale pisarskim został sporządzony dokument. Dla okresu średniowiecza podstawowym materiałem pisarskim jest pergamin. Na obszarze królestwa Polskiego papier jako narzędzie pisarskie pojawił się w latach trzydziestych XIV wieku. Pisano ściętym piórem gęsim lub łabędzim oraz atramentem. Bardzo ważnym elementem średniowiecznego dokumentu była pieczęć lub pieczęcie uwierzytelniające dokument, przewieszane u dołu za pomocą sznurów.

Cechy wewnętrzne dokumentu możemy poznać również poprzez zapoznanie się z jego kopią. Poznajemy, więc język dokumentu. W dokumentach średniowiecznych, dominuje łacina aczkolwiek na Pomorzu Zachodnim dokumenty spisane w języku niemieckim spotyka się już w latach trzydziestych XIV wieku. W XV wieku niemieckojęzyczne dokumenty były już powszechne. Oszczędność dość drogiego materiału pisarskiego, jakim był pergamin sprawiła, że stosowano dużą ilość skrótów tzw. abrewiacji i suspensji. Różne też stosowano rodzaje pisma. Wszystko to sprawia, że odczytanie dokumentu średniowiecznego wymaga dużej wiedzy, erudycji a co najważniejsze praktyki.

Jednak najbardziej reprezentatywne dla dokumentu średniowiecznego są stosowane w nim formuły, które składają się, na tzw. formularz dokumentu. Są to części składowe dokumentu określające jego budowę. Klasyczny dokument składa się z trzech części, wstępu tzn. protokołu, kontekstu, po, którym następuje eschatokół. A te z kolei dzielą się na pomniejsze formuły. Nie każdy dokument posiadał wszystkie typy formuł. Dla ważności dokumentu niezbędne było zastosowanie następujących: intytulacji, czyli określenie imienia i godności wystawcy dokumentu; dyspozycji, która była właściwa treścią dokumentu, wyrażającą wolę wystawcy strwożenia nowego stanu prawnego; koroboracji tj. zapowiedzi, w jaki sposób dokument zostanie uwierzytelniony oraz datacji. Odpowiednia kolejność stosowania formuł również nie była obligatoryjna. Sam formularz również ulegał modyfikacjom, niektóre formuły znikały, pojawiały się nowe, wcześniejsze zmieniały swoje znaczenie. Niektóre z nich przetrwały i są stosowane również obecnie. (Maleczyński, 1971, s. 23-25; Szymański, 2001, s. 448-450.)

Recepcja dokumentu i funkcjonowanie kancelarii książąt zachodniopomorskich
w XIII-XV wieku

Recepcja i upowszechnienie się dokumentu na obszarze Pomorza Zachodniego wiązało się ze zmianami społecznymi, gospodarczymi i politycznymi, jakie zachodziły na tym obszarze od XII wieku. Feudalizacja tego obszaru odbywała się w pod bezpośrednim wpływem wschodnioniemieckich wzorów ustrojowych i wiązała się z upowszechnieniem immunitetów i nowymi lokacjami wsi i miast na prawie niemieckim. Stopniowo recypowane prawo rzymskie jak i kanoniczne wymagało, aby każdy nowy stan prawny potwierdzony był uwierzytelnionym dokumentem ( Buczek, 1965, s. 349.).

Jako pierwsze zainteresowane dokumentem były klasztory. Konwenty sprowadzane najczęściej z obszarów zachodniej Europy zgodnie z tamtejszą praktyką zabiegały o uzyskanie dokumentów potwierdzających ich stan posiadania. W początkowym okresie to one sporządzały dokumenty według własnych formularzy, które były jedynie wystawiane w imieniu księcia i przez niego uwierzytelniane poprzez przewieszenie pieczęci. Były to tzw. dokumenty odbiorców. Do takich należały dokumenty opactw cysterskich w Marianowie i Kołbaczu. Stopniowo wraz ze wzrostem liczby udzielanych immunitetów i lokacji wzrosło zapotrzebowanie na dokument, który stawał się pełnoprawnym środkiem dowodowym. Coraz większe znaczenie dokument nabierał również dla jego wystawcy. Książę zmuszony kontrolować stan swojego posiadania zwłaszcza wobec coraz częstszych przypadków fałszowania dokumentów, dążył by dokumenty sporządzane były w kancelarii książęcej. Zapoczątkowany został tym samym okres tzw. dokumentu wystawcy (Maleczyński, 1971, s. 126-127)

Kancelaria książąt zachodniopomorskich zaczęła funkcjonować w początkach XIII wieku. Wywodziła się podobnie jak większość europejskich kancelarii z, kapeli którą tworzyli nadworni kapelani książęcy. Ponieważ przez długi okres kapelani byli jedynymi osobami w otoczeniu księcia posiadający sztukę czytania i pisania, to do nich w początkowym okresie należało zadanie redagowania i spisywania dokumentów. W świetle badań historycznych średniowieczna kancelaria książąt zachodniopomorskich nie reprezentowała wysokiego poziomu ani dużego znaczenia w procesie zarządzania państwem. Świadczy o tym dość ubogi personel kancelarii. Nie ma przekonywujących dowodów by do połowy XIV wieku istniało stanowisko kanclerza, który w innych kancelariach pełnił funkcję kierowniczą, ale przede wszystkim był najwyższym urzędnikiem państwowym odpowiedzialnym za politykę zagraniczną. Stosunkowo późny okres pojawienia się kolejnego w hierarchii kancelaryjnych stanowisk protonotariusza (od XIV stała jego obecność w dokumentach) również przemawia za wysuniętą tezą. Z kolei notariusze przez długi okres rekrutowali się z nadwornych kapelanów. Dopiero w połowy XIV wieku kancelaria zdołała całkowicie uniezależnić się od kapeli. Pracownicy kancelarii książęcej nie brali czynnego udziału w zarządzaniu państwem, z nielicznymi wyjątkami nie sprawowali też funkcji doradczych, nie wiadomo również by wykonywali funkcje administracyjne. Praca w kancelarii książęcej nie była też stanowiskiem prestiżowym a jedynie środkiem pomagającym uzyskać inne wyższe godności, ( głównie kościelne). Wszystko to pozwala stwierdzić, iż do połowy XIV wieku personel kancelarii pełnił funkcje wyłącznie ingrosatorskie, a sama kancelaria była prywatnym urzędem książęcym ( Gut, 2002, passim).

Pergaminy książęce XIII-XV wiek

Najstarsze dokumenty pergaminowe ( XIII-XV wiek) książąt zachodniopomorskich przechowywane są obecnie w Archiwum Państwowym w Szczecinie, Landesarchiv w Greisfwaldzie, Staadtarchiv w Greisfwaldzie i Stralsundzie. Niestety liczne wojny, które przetoczyły się przez Pomorze Zachodnie w ciągu wieków sprawiły, że z dość bogatego zbioru dyplomatycznego obejmującego kilkanaście tysięcy dyplomów książęcych, kościelnych, klasztornych i miast zachowała się znikoma część. W przypadku archiwum szczecińskiego zwłaszcza po rozproszeniu zasobu archiwum w czasie II wojny światowej wiele archiwaliów uległo zniszczeniu, służbie archiwalnej udało się ocalić jedynie znikomą część, która trafiła przede wszystkim do Landesarchiv w Graisfwaldzie.

Obecnie Archiwum Państwowe w Szczecinie przechowuje łącznie ok. 67 dokumentów pergaminowych pochodzących z okresu XIII-XV wieku. Jest to bardzo niewiele, jeżeli zestawimy tą liczbę ze zbiorem zasobu archiwum z roku 1939 oraz wielką liczbą zachowanych regestów kartkowych i inwentarzy książkowych odnoszących się do dawnego zasobu (ok. 20 000 regestów). W dziale archiwaliów ,,Rękopisy i spuścizny'' znajduje się ok. 1 000 odpisów dokumentów pochodzących z lat 1336-1350. Liczby te pozwalają uwypuklić skalę strat (Lesiński, 1964, s. 18, 27). Należy zaznaczyć, iż olbrzymia ilość dokumentów zachodniopomorskich opublikowana została w wydawnictwie Pommersches Urkundenbuch ukazującym się od 1868.

Dokumenty pergaminowe pochodzące z okresu XIII-XV wieku w szczecińskim Archiwum państwowym wchodzą w skład Zbioru dokumentów pergaminowych i papierowych, oraz Zbioru dokumentów miasta Gryfino. W zbiorze dokumentów pergaminowych i papierowych znajduje się 10 dokumentów różnej proweniencji. Są to głownie nadania i potwierdzenia m.in. praw do wykonywania uprawnień, połowu, wolnej żeglugi czy sprzedaży młyna, potwierdzenia przywilejów dla miast. W zbiorze dokumentów miasta Gryfino z okresu od XIII do początków XVI wieku zachowało się 57 dokumentów pergaminowych. Są to przede wszystkim przywileje dotyczące handlu i żeglugi na Odrze, uprawnienia rybołówcze, ustalenia granic posiadłości miejskich, uposażenia kościołów, sprawy sądowe, potwierdzenia zakupów lasów, potwierdzenia darowizn, zezwolenia na budowę mostów.

Duża wytrzymałość pergaminu jako materiału pisarskiego nie zdołała jednak uchronić dokumentów przed niszczącym działaniem czasu. Pomimo zabiegów konserwatorskich na wielu dokumentach pozostały liczne plamy, przebarwienia a niekiedy także ubytki materiału.

Do najciekawszych dokumentów książęcych znajdujących się w zbiorach szczecińskiego Archiwum Państwowego należą:

(zbiory Archiwum Państwowego w Szczecinie)

Najstarszy dokument znajdujący się w zbiorze dokumentów miasta Gryfino i pochodzi z 1 maja 1273 roku (fot. obok). Wystawca książę pomorski Barnim I potwierdza w nim miastu Gryfino posiadanie zakupionej przez miasto wsi Dombrowe i uwalnia ją od wszelkich ciężarów. Dokument spisany został w języku łacińskim. Do pergaminu o wymiarach 138x224 mm przewieszona została na zielonym jedwabnym sznurze pieczęć. Natomiast na odwrocie znajdują się stare sygnatury.

Najstarszy dokument zbioru dokumentów pergaminowych i papierowych datowany jest na 2 maja 1282 roku. W dokumencie tym spisanym w języku łacińskim, Bogusław IV nadaje prawo miejskie Wołogoszczy ( Wolgast) przywileje na wzór Lubeki, uposaża miasto i wytacza granice jego obszaru rolnego. Pergamin ma wymiary 225x315 mm. U dołu dokumentu pozostały otwory po przewieszonej pieczęci, która niestety zaginęła. Na odwrocie zaś znajdują się stare sygnatury.

Z 20 lutego 1287 pochodzi dokument, w którym Bogusław IV książę pomorski potwierdza miastu Gryfino wszystkie dawniejsze przywileje orz zezwala na uprawianie wolnej żeglugi przez jezioro Dąbskie. Dokument spisany języku łacińskim. Rozmiary pergaminu wynoszą 235x245 mm. Na odwrocie znajduje się łaciński regest dokumentu oraz stare sygnatury. Pieczęć przewieszona została na brązowym jedwabnym sznurze.

Bardzo interesujący i ważny dla historii Szczecina jest chronologicznie kolejny dyplom. W dokumencie tym pochodzącym z 1293 roku Bogusław IV książę pomorski i szczeciński potwierdza przywilej lokacyjny z 2 maja 1243 nadany Szczecinowi. Dokument spisany w języku łacińskim mierzy 300x340 mm. Zwraca uwagę staranny dukt pisma. Uszkodzona pieczęć przewieszona została na wielobarwnym jedwabnym sznurze. Na odwrocie znajduje się łaciński regest dokumentu oraz stare sygnatury.

Pierwszy dokument spisany w języku niemieckim pochodzi z 16 kwietnia 1339 roku. Bogusław V, Barnim IV, i WarcisławV książęta pomorscy przyjmują pod swoją opiekę miasta Szczecin, Gryfino i Goleniów udzielając im wolności celnej na Świnie i Pianie. Pergamin mierzy 245x255 mm. Na odwrocie znajduje się regest dokumentu oraz stare sygnatury. Pieczęć została przewieszona na zielono-brazowym jedwabnym sznurze. Należy jednak zaznaczyć, iż dokumenty niemieckojęzyczne permanentnie wysterują w zbiorze poczynając od dyplomu pochodzącego z 1443 roku.

(zbiory Archiwum Państwowego w Szczecinie)

Interesujący jest również późniejszy dokument datowany na 24 lutego 1512 roku (fot. obok). Jego wystawca Bogusław X książę Szczecina, Pomorze itd. zatwierdza w imieniu własnym oraz synów Jerzego i Kazimierza lenno Płotów przynależne do domu Demin wraz z przyległościami, Piotrowi z Podwilcza i jego następcom. Dokument spisany został w języku niemieckim. Pergamin dość dużych rozmiarów (475x395 mm) jest jednak spośród wcześniej wymienionych dokumentem najbardziej zniszczonym. Z prawej strony znajduje się ubytek wielkości ok. 20 mm, widoczne są również liczne plamy. Na odwrocie stare sygnatury. Pieczęć przewieszona za pomocą zielono-czerwonego jedwabnego sznura również podniszczona, choć wizerunek napieczętny zachował się w bardzo dobrym stanie.

Opracowała: Magdalena Baran

Warto przeczytać:
1. K. Buczek, Przemiany ustrojowe na PomorzuZachodnim w XII i XIII, [w] Kwartalnik Historyczny, T. LXXXII, 1965, z. 2
2. A. Gut, Formularz dokumentów Książąt Zachodniopomorskich do połowy XIV wieku, Szczecin 2002
3. H. Lesiński, Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Szczecinie, Warszawa 1964
4. K. Maleczyński, Dyplomatyka wieków średnich, Warszawa 1971
5. J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2002