Filip II, Elhard Lubinius
i Wielka Mapa Księstwa Pomorskiego
W
roku 1610 Książę Filip II zlecił profesorowi Eilhardowi Lubinusowi (na
rycinie) wykonanie mapy Pomorza Zachodniego. Było to bardzo duże przedsięwzięcie,
gdyż w tamtym okresie nie było dokładnych map księstwa, a istniejące opracowania
kartograficzne zawierały mnóstwo błędów. Dlatego też dzieło które powstało
jako zwieńczenie współpracy tych dwóch wybitnych mężów przeszło do historii
Pomorza Zachodniego.
Filip II zwany również Pobożnym był najstarszym synem Bogusława XIII
i Klary brunszwickiej, urodził się we Franzburgu 28 VII 1573 roku. (E.
Rymar, tom II, s. 191). Od najmłodszym lat wykazywał ogromne zainteresowanie
zarówno sztuką jak i literaturą. Pasję tą rozwijali jego nauczyciele Gervazius
i Marcin Marstaller. Filip był wdzięcznym i inteligentnym uczniem o czym
świadczyć może jedna z jego wypowiedzi, która w wolnym tłumaczeniu brzmi:
"Dla mnie największą przyjemnością jest, aby czytać dobre, wybrane
książki, zbierać obrazy wybitnych mistrzów i stare różnego rodzaju monety.
Z nich uczę się, jak siebie uszlachetnić, by i tym samym lepiej służyć
społeczeństwu".
Ojciec Filipa nie szczędził pieniędzy na wykształcenie swego pierworodnego
syna. Chętnie również wysyłał go na wyprawy zagraniczne. Z podróży tych
Filip przywoził wiele eksponatów do swej kolekcji, między innymi obrazów,
które zaczął zbierać już od 12 roku życia. Gdy miał lat zaledwie 17 zostało
wydrukowane jego dzieło o łacińskiej nazwie "Oratio de duarum naturarum
necessitate". Niedługo po tym wydarzeniu został zaproszony przez
księcia Brunszwiku i Lüneburga na studia do Rostocku, gdzie 30 kwietnia
1594 roku otrzymał tytularna godność rektora akademii (Z. Boras, s. 258-259).
W wieku 22 lat wyruszył w wielką podróż, która miała ogromny wpływ na
jego całe późniejsze życie a także określiła kierunek jego kolekcjonerskich
aspiracji. Wyruszył w kierunku Włoch i Francji (15 października 1595 roku).
Podróżował pod przybranym nazwiskiem Christianus von Sehe. Liczba krajów
i miast, które odwiedził w swej podróży była naprawdę imponująca: Saksonia,
Turyngia, Frankonia, Wenecja, Neapol, Rzym, Florencja, Alzacja, Lotaryngia
i Praga. Po dwóch latach podróży wracał przez Śląsk i Saksonię. Nie była
to pierwsza ani ostatnia podróż księcia. Z każdej z nich przywoził nowe
doświadczenia. Był doskonałym obserwatorem. Interesował go ustrój, obyczaje
i sztuka. Brał udział w licznych dyskusjach. Znał wiele języków. Poznawał
ciekawych ludzi. Takie znajomości często procentowały nowymi zbiorami
kolekcjonerskimi. W zamian za portrety książąt pomorskich otrzymywał dla
szczecińskiego muzeum takie obrazy jak portret Karola Wielkiego czy Fryderyka
Barbarossy (Z. Boras, s. 258-262).
W wieku 33 lat Filip II przejął po ojcu władzę w księstwie szczecińskim,
z braćmi podzielił się wpływami. Starsi bracia Bogusław XIV i Ulryk otrzymali
okręg Darłowa. Młodszy Franciszek I otrzymał biskupstwo. Najmłodszy Jerzy
I był nadal pod opieka Filipa. Na pamiątkę tego wydarzenia książę kazał
wybić specjalny medal pamiątkowy.
Filip
II (na rycinie) był człowiekiem światłym. W swej bibliotece posiadał wiele
prac geograficznych, dlatego zdawał sobie sprawę jak pomocna byłaby w
rządzeniu dobra mapa całego obszaru, szczególnie jeśli zawierałaby przy
tym dokładny opis całego księstwa. Dlatego w jego umyśle zrodził się pomysł
stworzenia kroniki z mapą. Warto zaznaczyć, że w pierwotnej wersji głównym
dziełem miała być kronika. Mapa zaś i dołączone do niej ryciny służyć
miały tylko jako wzbogacenie treści opisowej. Napisanie kroniki powierzył
Jurgenowi Valentinowi von Winter, który był jego radcą nadwornym. Mapę
zaś miał stworzyć wspomniany już wcześniej Lubinus.
Jurga Valentin Winter urodził się 5 listopada 1578 roku w Trzebiatowie.
Jego ojciec był burmistrzem. Winter podejmował naukę początkowo w gimnazjum
w Greisfwaldzie później w Lubece a następnie w 1597 roku podejmuje studia
na uniwersytecie w Rostocku. W późniejszym okresie podejmuje w Greifswaldzie
studia prawnicze. Ponadto odbywa liczne podróże związane ze studiami,
by ostatecznie w 1602 roku uzyskać habilitację, podejmuje praktykę prawniczą.
Droga jego usłana jest licznymi tytułami i podróżami. Otrzymuje kolejno
tytuł radcy, doktora nauk. Był opiekunem księcia Jerzego w czasie, gdy
ten podróżował po Włoszech (M.Stelmach, Eilhardus Lubinus, s. 38).
Dzieło, które miało powstać przy współpracy tych dwóch wybitnych mężów
zostało zatytułowane "Pomeranographia". Tworzono je również
do upowszechnienia za granicą wiedzy o księstwie. Pisane było w języku
łacińskim. Winter przy jego tworzeniu korzystał między innymi z bibliotek
i archiwów księcia Filipa II. Pierwsze kroki podjął już w 1613 roku.
Samo dzieło miało się składać z czterech części: pierwsza miała zawierać
w sobie opis kraju, obyczajów ludowych, klasztorów, szkół oraz księstw
i hrabstw. Druga miała opisywać genealogię rodu książęcego. Z kolei trzeci
tom miał być herbarzem szlachty pomorskiej. Ostatnia, czwarta część opisywać
miała miasta pomorskie.
Niestety dzieło to nie zostało ukończone z powodu śmierci autora 16 marca
1623 roku. Z tego wielkiego w założeniu utworu przetrwały tylko fragmenty
i to w odpisach. Jedynie część tekstu o biskupstwie kamieńskim wydana
została w 1718 roku przez Ludewiga w II tomie Scriptoreres rerum Germanicorum.
Inne manuskrypty w większości zaginęły (A.Sidorczuk, Filip II Gryfita,
Szczecin 2002, s.65-85.Praca magisterska Biblioteka U.S. Nr.pr. 1126).
List E. Lubinusa do księcia Filipa II
w sprawie mapy księstwa pomorskiego,
15 lipca 1612 (zbiory Archiwum Państwowego w Szczecinie)
Dużo więcej szczęścia miały prace nad mapą księstwa, której wykonania
podjął się Eilhardus Lubinus, Urodził się on 23 marca 1565 roku w Wersterstede
koło Oldenburga w rodzinie miejscowego pastora. Studiował w Rostocku w
latach 1588-1594, a już w 1595 roku został profesorem tej uczelni. Posiadał
bardzo duże zdolności matematyczne i zainteresowania geograficzne, mimo
to na początku swej naukowej kariery zajmował się głównie poezją i teologią.
Wydawał prace starożytnych autorów, m.in. Anakreona, Horacego czy Hipokratesa.
Jego słownik greki "Lexicon Clavis Graecae linque" miał aż jedenaście
wydań. Zmarł w Rostocku 2 czerwca 1621 roku, gdzie został pochowany w
kościele św. Jakuba.
Pierwszym dziełem kartograficznym Lubinusa była mapa Rugii. Była ona
dedykowana księciu Wołogojskiemu Filipowi Juliuszowi. Wyrytowana została
w Amsterdamskiej oficynie Jodocusa Hondiusa. Opublikowano ją również w
atlasie Merkatora/Hondiusa " L'Atlas ou Mediationes cosmogrphiques"
w 1609 roku.
Lubinus przy opracowywaniu tej mapy dokonał pomiarów astronomicznych,
odległościowych i kątowych przy pomocy bardzo prostych przyrządów. Takie
działania umożliwiły mu stworzenie bardzo dokładnego rysunku i umieszczenie
wielu szczegółów dotąd nie spotykanych. Na mapie zaznaczonych zostało
również 475 miejscowości, z czego 445 na wyspie. Pojawiły się na niej
nazwy terenowe i umieszczono tam także herby szlachty rugijskiej oraz
herb Księstwa Rugijskiego i Księstwa Pomorskiego. Mapa została przyozdobiona
wizerunkami czterech morskich stworów, dwoma galeonami i dwiema różami
wiatrów. Tak opracowana mapa Rugii była przez blisko 150 lat była wykorzystywana
do tworzenia innych map wyspy (M. Stelmach, Eilhardus Lubinus, s. 35-38).
Jej autor zdobył uznanie nie tylko swojego protektora księcia Filipa
Juliusza z Wołogoszczy, ale również Filipa II, który zamówił u niego w
1610 roku mapę całego księstwa. Jak wcześniej wspomniano prace nad wielką
mapą rozpoczęły się od dokładnych studiów literatury oraz zapoznania się
z dotychczasowym dorobkiem kartograficznym. Efektem tego było stworzenie
w latach 1611-1612 123 stronicowego rękopisu, w którym dokładnie opisane
zostało terytorium księstwa. Dzięki niemu Lubinus dość szybko mógł przeprowadzić
pierwsze prace w terenie. Wszyscy urzędnicy, których spotykał na swojej
drodze mieli obowiązek udzielić mu pomocy. Swoją podróż rozpoczął od zarządów
domen Bardo i Tribsees. Częściowo wykorzystywał swoje doświadczenia z
okresu, gdy zbierał materiały do opracowania mapy Rugii. W tym okresie
myślano jeszcze o bardzo małym formacie mapy, która miała być jedynie
uzupełnieniem do wydania atlasowego.
Następnie badacz ruszył w stronę Kołbacza. Na uwagę zasługuje fakt, że
Lubinus posługiwał się bardzo prymitywnymi narzędziami w trakcie dokonywania
pomiarów. Były to: astrolabium, które służyło do odczytywania pozycji
z gwiazd; laska Jakuba, którą można było zmierzyć wysokość niedostępnych
miejsc oraz odległość do nich; oraz wynaleziony przez Jerzego Purbacha
(1423-1462) kwadrat geometryczny, który służył do pomiaru kątów i wysokości.
Podczas prac nad mapą Lubinus dwa razy objechał całe Pomorze Zachodnie.
Prace w terenie trwały zaledwie osiem tygodni. W ciągu zaledwie 54 dni
Lubinus objechał 152 miejscowości i przebył około 1500 kilometrów. W czasie
objazdu wykonywał liczne rysunki, notatki, wyliczenia. Zapoznawał się
z już istniejącymi opracowaniami tych terenów. Między innymi z mapą sporządzoną
przez książęcego zarządcę Daniela Frobose.
W
roku 1614 pojawiła się propozycja by mapę zaopatrzyć w widoki miast, herby
oraz wizerunki książąt. Okazała się to najtrudniejszą w realizacji częścią
całego zamierzenia.
Pisano do miast i zarządców z prośbami o udostępnienie materiałów. Zlecono
też wykonanie niektórych widoków miast malarzowi Johannowi Wolfartowi,
wywiązał się on ze swych zobowiązań w terminie wykonując widoki: Szczecina,
Stargardu Szczecińskiego, Słupska, Trzebiatowa, Gryfic, Gartz/O, Sławna,
Białogardu, Kamienia Pomorskiego, Wolina, Pyrzyc, Goleniowa, Dąbia, Szczecinka,
Lęborka, Kołobrzegu, Koszalina, Darłowa i Bytowa. Niestety autorów pozostałych
widoków nie udało się jednoznacznie ustalić, jedynym pewnym faktem jest,
że powstały one na pewno między 1614 a 1617 rokiem. Jeszcze więcej problemów
było z herbami rodzin szlacheckich. Wynikało to przede wszystkim z opieszałości
rodów, słano ponaglenia, prośby. Niestety ostatecznie nie udało się ustalić
aż 21 z nich. Część natomiast zaczerpnięto z herbarza Conradiego. W sierpniu
1617 roku Lubinus udał się w ostatnia podróż po Pomorzu, by móc nanieść
ewentualne poprawki
Ostatecznie mapę E. Lubinus wykonał w bardzo dużym formacie 1,25 x 2,21
m i w skali 1:235000. Była ona wybitnym osiągnięciem kartograficznym,
najdokładniejszą mapą w Niemczech, do jej stworzenia wykorzystano wszystkie
wówczas dostępne osiągnięcia kartografii. Umieszczono na niej dużą ilość
szczegółów oraz elementów topograficznych. Naniesiono na nią zatoki, lasy,
wzgórza, rzeki, miasta i wsie. Nawet takie szczegóły jak karczmy, wiatraki.
Mapa posiada bardzo duże znaczenie artystyczne i historyczne. Umieszczono
na niej drzewo genealogiczne dynastii Gryfitów, a także portrety pięciu
ostatnich książąt pomorskich. Całość zdobi szeroki pas, na którym autor
umieścił herby szlachty oraz widoki 49 miast, zamków i klasztorów pomorskich.
W końcu 1617 roku podjęto się prac miedziorytniczych. Wykonywał je Nikolaus
Geelkercken, sztycharz zatrudniony w oficynie Jodocusa Hondiusa II w Amsterdamie.
Każda z 12 płyt, na których wyryto mapę ważyła 6 funtów. Niestety Filip
II zmarł 3 lutego 1618 roku, nie doczekawszy wydania dzieła, któremu patronował.
Pierwszy nakład wynosił zaledwie 20-30 egzemplarzy (Z. Boras, s. 280-283).
Płyty miedziorytnicze po pierwszym wydaniu w 1618 roku zaginęły w czasie
wojny trzydziestoletniej (1618-1648). Do ich przypadkowego odnalezienia
w połowie XVIII wieku przyczynił się szczeciński historyk Karol Konrad
Oelrichs, który wypatrzył je na strychu u wdowy po burmistrzu Sander.
Następnie płyty wykupił od niej Johann Jakub Weibrecht. Przekazał on je
do Hamburga, gdzie w 1758 roku powstały kolejne nieliczne odbitki. To
wydanie w odróżnieniu od pierwszego miało podkolorowane granice. Niestety
płyty po raz kolejny uległy zagubieniu w czasie wojny siedmioletniej.
Kolejne odbitki tym razem w formie faksymilowej wydano w 1926 roku. Podobnie
jak wydania wcześniejsze tak i to przetrwało w nielicznych egzemplarzach.
Następny druk Wielkiej Mapy Pomorza E. Lubinusa miał miejsce dopiero w
1980 roku. Ponadto kolejne faksymilowe wersje mapy wydrukowano w 1989,
1990 i 1999 roku (M.Stelmach, Eilhardus Lubinus, s. 53-54).
opracowała: Magdalena Kamińska
warto przeczytać:
Boras Z., Gryfici. Książęta Pomorza Zachodniego, Poznań 1996.
Sidorczuk A., Filip II Gryfita, Szczecin 1999,praca magisterska,
biblioteka U.S. nr. pr. 1126.
Stelmach M., Eilhardus Lubinus i jego wielka mapa Księstwa Pomorskiego,
Szczecin 2001.
Stelmach M., Historia kartografii Pomorza Zachodniego do końca XVIII
wieku, Szczecin 1991.
Rymar E., Rodowód książąt pomorskich, Szczecin 1995. Źródła do dziejów Pomorza Zachodniego, tom IX, Filipa Hainhofera dziennik
podróży zawierający obrazki z Frankonii, Saksonii, Marchii Brandenburskiej
i Pomorza w Roku 1617, tłumaczenie Krzysztof Gołda, Szczecin 2000.