PIECZĘCIE
JAKO MATERIALNA POZOSTAŁOŚĆ PO GRYFITACH
Jedną z materialnych pozostałości po książęcej dynastii Gryfitów są pieczęcie,
przywieszane od czasów średniowiecza do wystawianych dokumentów. Obecnie
w Archiwum Państwowym w Szczecinie przechowywanych jest kilka oryginalnych
pieczęci przywieszonych do dokumentów, jednak podstawową wiedzą na ich
temat są reprodukcje z laku, wykonane na początku XX w.
Pieczęcie znane były już w starożytności. Używane były wówczas przede
wszystkim jako środek gwarantujący nienaruszalność korespondencji i przedmiotów
oraz jako znak rozpoznawczy. W Europie Zachodniej już we wczesnym średniowieczu
(VIII - X w.) zaczęto ich używać jako środek uwierzytelniający dokument,
czyli potwierdzający jego autentyczność. Z czasem doszła do tego funkcja
nadania dokumentu mocy prawnej. W Polsce pieczęć zaczęła być powszechnie
stosowana w XIII w.
Pieczęcie najczęściej wykonywane były z wosku, choć używano także gliny,
ołowiu (wyłącznie w przypadku bulli papieskich), ciasta (tzw. pieczęć
opłatkowa, tworzona z mąki), laku, a obecnie tuszu. Woskowe mogły mieć
różne barwy oraz kształty; monarsze były zazwyczaj koloru czerwonego,
okrągłe lub owalne. Początkowo pieczęcie były niewielkie, ponieważ umieszczane
były na dokumencie i musiały zajmować jak najmniej miejsca. Jednak od
XII w. pieczęć zaczęto przywieszać do dokumentu na paskach pergaminu lub
sznurach (splecionych z nici jedwabnych, lnianych lub konopnych), w związku
z czym rozmiary uległy zwiększeniu.
Najważniejszym elementem pieczęci jest niewątpliwie wyobrażenie pieczętne,
czyli to, co ona przedstawia. Wyróżnia się pieczęć portretową (przedstawienie
osoby), obrazową (wyobrażenia budowli, symbole, motywy zwierzęce i roślinne),
herbową (wizerunek herbu) oraz pismową (sentencje, inicjały, nazwy urzędów,
tytuły osób). Drugim elementem pieczęci jest napis napieczętny, czyli
legenda. Najczęściej umieszczany był on wzdłuż krawędzi pieczęci i zawierał
informacje wskazujące na właściciela pieczęci - w przypadku książąt był
to tytuł wraz z imieniem.
Na Pomorzu Zachodnim pieczęcie pojawiły się dosyć wcześnie. Znana była
już pieczęć Bogusława I (1136-1187), jednak w zbiorach Archiwum Państwowego
w Szczecinie najstarsze pieczęcie w formie lakowych reprodukcji to pieczęcie
Bogusława IV (1278-1309) i Otto I (1278-1345). Ostatnie zachowane w oryginale
pieczęcie należały do Bogusława XIV (1620-1637), ostatniego władcy z rodu
Gryfitów. Pieczęcie książęce były zazwyczaj okrągłe, o różnych barwach
(biała, żółta, brązowa, zielona), aż do początku XIV w., kiedy to zwyczajem
stało się używanie przez książąt i możnych pieczęci z wosku czerwonego.
Jeśli chodzi o wyobrażenia pieczętne, pieczęcie książęce były portretowe
lub herbowe. Wśród portretowych można wyróżnić typ pieszy (postać księcia
stojącego), konny (postać księcia siedzącego na koniu) oraz majestatyczny
(postać księcia siedzącego na tronie). Pieczęcie herbowe to przede wszystkim
motyw gryfa zachodniopomorskiego, a także najbardziej znany dziewięciopolowy
herb książęcy. Były one dosyć skromne pod względem poziomu artystycznego
wykonania w porównaniu z pieczęciami książęcymi z terenu Polski, ale na
samym Pomorzu Zachodnim wyróżniają się okazałością rozmiarów spośród innych
pieczęci (np. miejskich) - największa ze znanych należała do Bogusława
X i miała 103 mm średnicy. Od drugiej połowy XIV w. modne stały się pieczęcie
małe, sekretne, przedstawiające motyw herbu (np. Kazimierza VI zm. 1434
r. i Bogusława X zm. 1523 r.). Legendy formułowane były w języku łacińskim,
jednak kilka ze znanych pieczęci zawiera napis w języku niemieckim (m.in.
Jana Fryderyka, Bogusława XIV).
pieczęć Bogusława IV (1293 r.)
(zbiory Archiwum Państwowego w Szczecinie)
Pierwsze pieczęcie książęce były typu konnego. Jako przykład może posłużyć
pieczęć Bogusława IV (1255-1309). Zachowała się ona w oryginale, przywieszona
do dokumentu z 1293 roku, w którym książę potwierdza przywilej lokacyjny
nadany Szczecinowi w 1243 roku. Ma ona średnicę 83 mm. Przedstawia księcia
na galopującym koniu, ubranego w hełm z pióropuszem z pawich piór, trzymającego
w prawej ręce zakratowany proporzec, a na lewym ramieniu widnieje tarcza
ozdobiona wyobrażeniem gryfa.
Kolejny przykład to pieczęć Barnima III (zm. 1368 r.). Powstała ona na
początku lat trzydziestych XIV w. Ma średnicę 85 mm. Przedstawia księcia
w pełnej zbroi rycerskiej z dodatkami heraldycznymi (tarcza z gryfem,
proporzec z gryfem, przykrycie konia z czterema tarczami z gryfem). Uwagę
zwraca misternie wykonane podwójnie zakratowanie pola pieczętnego, wypełnionego
symetrycznie rozłożonymi gwiazdkami. Pod koniem umieszczony jest napis
+TERCIVS BARNIM.
pieczęć Bogusława V (1339 r.)
(zbiory Archiwum Państwowego w Szczecinie)
Przykładem pieczęci herbowej jest jedna z pieczęci Bogusława V (1318/1319-1373).
Używana była w latach 1339-1354 i w legendzie zawiera tytuł księcia pomorsko-rugijskiego
- miało to służyć podkreśleniu praw książąt wołogoskich do odziedziczonego
w 1325 r. księstwa rugijskiego, o które Bogusław V toczył liczne boje
z książętami Meklemburgii. Ma ona 90 mm średnicy, a przedstawia tarczę
trójkątną z gryfem umieszczoną w sześciołukowej ramce. W polu między tarczą
a otokiem z legendą znajdują się znaczki: u góry gwiazdka, po bokach słońce
i księżyc, a między łukami ramki sześć kółeczek. Ozdobniki świadczą o
potrzebach estetycznych.
Pieczęcią herbową jest także jedna z pieczęci Bogusława X (1454 - 1523).
Ma ona 50 mm średnicy. Przedstawia tarczę pięciopolową, trzymaną przez
gryfa i lwa. W środku tarczy znajduje się wizerunek gryfa pomorskiego,
a po jego bokach umieszczone zostały wizerunki gryfa wołogoskiego, lwa
na murze (godło Rugii), gryfa sławieńskiego (z szachownicą) oraz ukośny
krzyż z różami (herb hrabstwa choćkowskiego - Gützkow). Przedstawienie
to symbolizuje ówczesny skład terytorialny księstwa, co oznacza, że pieczęć
ta została wykonana pod koniec rządów Bogusława X.
pieczęć Bogusława XIV (1624 r.)
(zbiory Archiwum Państwowego w Szczecinie)
Największe wrażenie robi wielka pieczęć Bogusława XIV (1580-1637), prezentująca
styl barokowy. Ma ona 85 mm i zawiera przedstawienie dziewięciopolowego
herbu w obramowaniu trójłukowej arkady, przypominającej łuki triumfalne.
Nad tarczą znajduje się hełm z labrami i pawimi piórami. Po bokach tarczy
stoją trzymacze (dzicy mężowie). Tarcza zawiera dziewięć herbów ziemskich
terytoriów, które wchodziły w skład ówczesnego księstwa pomorskiego -
Szczecina, Wołogoszczy, Pomorza, Wendów, Rugii, Uznamu, Bartu, Guczkowa
i Kaszub. Potwierdza to rozbudowana legenda.
Ciekawostką są pieczęcie należące do kobiet z rodziny książęcej. Jedna
należała do Elżbiety, córki króla Polski Kazimierza Wielkiego i żony Bogusława
V (zm. 1374 r.). Jest to pieczęć okrągła, o średnicy 70 mm. Przedstawia
księżną w postawie stojącej, z rozłożonymi rękoma. W prawej trzyma tarczę
z gryfem, w lewej hełm z pióropuszem, zaś na piersi ma wyhaftowanego orła
piastowskiego. W tle znajdują się dwie pnące się ku górze gałązki. Pieczęć
wykonana jest z dużą dokładnością i starannością, wyraźnie widać twarz
księżnej. Orzeł piastowski wskazuje na powiązania Gryfitów z Piastami.
Pieczęcie są niewątpliwie ciekawym zabytkiem materialnym. Oddają jednocześnie
trendy artystyczne epoki, jak i polityczne okoliczności, bądź aspiracje
ich posiadaczy. Mogą służyć jako źródło zarówno do historii politycznej,
jak i historii sztuki.
Opracowała: Magdalena Jachimczak
Polecana literatura
1. Bobowski Kazimierz, Dawne pieczęcie na Pomorzu Zachodnim, Szczecin
1989
2. Gumowski Marian, Pieczęcie książąt pomorskich, w: "Zapiski Towarzystwa
Nauk w Toruniu", t. 14, 1950
3. Szymański Józef, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2001