PIECZĘCIE
JAKO MATERIALNA POZOSTAŁOŚĆ PO GRYFITACH

Jedną z materialnych pozostałości po książęcej dynastii Gryfitów są pieczęcie, przywieszane od czasów średniowiecza do wystawianych dokumentów. Obecnie w Archiwum Państwowym w Szczecinie przechowywanych jest kilka oryginalnych pieczęci przywieszonych do dokumentów, jednak podstawową wiedzą na ich temat są reprodukcje z laku, wykonane na początku XX w.

Pieczęcie znane były już w starożytności. Używane były wówczas przede wszystkim jako środek gwarantujący nienaruszalność korespondencji i przedmiotów oraz jako znak rozpoznawczy. W Europie Zachodniej już we wczesnym średniowieczu (VIII - X w.) zaczęto ich używać jako środek uwierzytelniający dokument, czyli potwierdzający jego autentyczność. Z czasem doszła do tego funkcja nadania dokumentu mocy prawnej. W Polsce pieczęć zaczęła być powszechnie stosowana w XIII w.

Pieczęcie najczęściej wykonywane były z wosku, choć używano także gliny, ołowiu (wyłącznie w przypadku bulli papieskich), ciasta (tzw. pieczęć opłatkowa, tworzona z mąki), laku, a obecnie tuszu. Woskowe mogły mieć różne barwy oraz kształty; monarsze były zazwyczaj koloru czerwonego, okrągłe lub owalne. Początkowo pieczęcie były niewielkie, ponieważ umieszczane były na dokumencie i musiały zajmować jak najmniej miejsca. Jednak od XII w. pieczęć zaczęto przywieszać do dokumentu na paskach pergaminu lub sznurach (splecionych z nici jedwabnych, lnianych lub konopnych), w związku z czym rozmiary uległy zwiększeniu.

Najważniejszym elementem pieczęci jest niewątpliwie wyobrażenie pieczętne, czyli to, co ona przedstawia. Wyróżnia się pieczęć portretową (przedstawienie osoby), obrazową (wyobrażenia budowli, symbole, motywy zwierzęce i roślinne), herbową (wizerunek herbu) oraz pismową (sentencje, inicjały, nazwy urzędów, tytuły osób). Drugim elementem pieczęci jest napis napieczętny, czyli legenda. Najczęściej umieszczany był on wzdłuż krawędzi pieczęci i zawierał informacje wskazujące na właściciela pieczęci - w przypadku książąt był to tytuł wraz z imieniem.

Na Pomorzu Zachodnim pieczęcie pojawiły się dosyć wcześnie. Znana była już pieczęć Bogusława I (1136-1187), jednak w zbiorach Archiwum Państwowego w Szczecinie najstarsze pieczęcie w formie lakowych reprodukcji to pieczęcie Bogusława IV (1278-1309) i Otto I (1278-1345). Ostatnie zachowane w oryginale pieczęcie należały do Bogusława XIV (1620-1637), ostatniego władcy z rodu Gryfitów. Pieczęcie książęce były zazwyczaj okrągłe, o różnych barwach (biała, żółta, brązowa, zielona), aż do początku XIV w., kiedy to zwyczajem stało się używanie przez książąt i możnych pieczęci z wosku czerwonego. Jeśli chodzi o wyobrażenia pieczętne, pieczęcie książęce były portretowe lub herbowe. Wśród portretowych można wyróżnić typ pieszy (postać księcia stojącego), konny (postać księcia siedzącego na koniu) oraz majestatyczny (postać księcia siedzącego na tronie). Pieczęcie herbowe to przede wszystkim motyw gryfa zachodniopomorskiego, a także najbardziej znany dziewięciopolowy herb książęcy. Były one dosyć skromne pod względem poziomu artystycznego wykonania w porównaniu z pieczęciami książęcymi z terenu Polski, ale na samym Pomorzu Zachodnim wyróżniają się okazałością rozmiarów spośród innych pieczęci (np. miejskich) - największa ze znanych należała do Bogusława X i miała 103 mm średnicy. Od drugiej połowy XIV w. modne stały się pieczęcie małe, sekretne, przedstawiające motyw herbu (np. Kazimierza VI zm. 1434 r. i Bogusława X zm. 1523 r.). Legendy formułowane były w języku łacińskim, jednak kilka ze znanych pieczęci zawiera napis w języku niemieckim (m.in. Jana Fryderyka, Bogusława XIV).

pieczęć Bogusława IV (1293 r.)

(zbiory Archiwum Państwowego w Szczecinie)

Pierwsze pieczęcie książęce były typu konnego. Jako przykład może posłużyć pieczęć Bogusława IV (1255-1309). Zachowała się ona w oryginale, przywieszona do dokumentu z 1293 roku, w którym książę potwierdza przywilej lokacyjny nadany Szczecinowi w 1243 roku. Ma ona średnicę 83 mm. Przedstawia księcia na galopującym koniu, ubranego w hełm z pióropuszem z pawich piór, trzymającego w prawej ręce zakratowany proporzec, a na lewym ramieniu widnieje tarcza ozdobiona wyobrażeniem gryfa.

Kolejny przykład to pieczęć Barnima III (zm. 1368 r.). Powstała ona na początku lat trzydziestych XIV w. Ma średnicę 85 mm. Przedstawia księcia w pełnej zbroi rycerskiej z dodatkami heraldycznymi (tarcza z gryfem, proporzec z gryfem, przykrycie konia z czterema tarczami z gryfem). Uwagę zwraca misternie wykonane podwójnie zakratowanie pola pieczętnego, wypełnionego symetrycznie rozłożonymi gwiazdkami. Pod koniem umieszczony jest napis +TERCIVS BARNIM.

pieczęć Bogusława V (1339 r.)

(zbiory Archiwum Państwowego w Szczecinie)

Przykładem pieczęci herbowej jest jedna z pieczęci Bogusława V (1318/1319-1373). Używana była w latach 1339-1354 i w legendzie zawiera tytuł księcia pomorsko-rugijskiego - miało to służyć podkreśleniu praw książąt wołogoskich do odziedziczonego w 1325 r. księstwa rugijskiego, o które Bogusław V toczył liczne boje z książętami Meklemburgii. Ma ona 90 mm średnicy, a przedstawia tarczę trójkątną z gryfem umieszczoną w sześciołukowej ramce. W polu między tarczą a otokiem z legendą znajdują się znaczki: u góry gwiazdka, po bokach słońce i księżyc, a między łukami ramki sześć kółeczek. Ozdobniki świadczą o potrzebach estetycznych.

Pieczęcią herbową jest także jedna z pieczęci Bogusława X (1454 - 1523). Ma ona 50 mm średnicy. Przedstawia tarczę pięciopolową, trzymaną przez gryfa i lwa. W środku tarczy znajduje się wizerunek gryfa pomorskiego, a po jego bokach umieszczone zostały wizerunki gryfa wołogoskiego, lwa na murze (godło Rugii), gryfa sławieńskiego (z szachownicą) oraz ukośny krzyż z różami (herb hrabstwa choćkowskiego - Gützkow). Przedstawienie to symbolizuje ówczesny skład terytorialny księstwa, co oznacza, że pieczęć ta została wykonana pod koniec rządów Bogusława X.

pieczęć Bogusława XIV (1624 r.)

(zbiory Archiwum Państwowego w Szczecinie)

Największe wrażenie robi wielka pieczęć Bogusława XIV (1580-1637), prezentująca styl barokowy. Ma ona 85 mm i zawiera przedstawienie dziewięciopolowego herbu w obramowaniu trójłukowej arkady, przypominającej łuki triumfalne. Nad tarczą znajduje się hełm z labrami i pawimi piórami. Po bokach tarczy stoją trzymacze (dzicy mężowie). Tarcza zawiera dziewięć herbów ziemskich terytoriów, które wchodziły w skład ówczesnego księstwa pomorskiego - Szczecina, Wołogoszczy, Pomorza, Wendów, Rugii, Uznamu, Bartu, Guczkowa i Kaszub. Potwierdza to rozbudowana legenda.

Ciekawostką są pieczęcie należące do kobiet z rodziny książęcej. Jedna należała do Elżbiety, córki króla Polski Kazimierza Wielkiego i żony Bogusława V (zm. 1374 r.). Jest to pieczęć okrągła, o średnicy 70 mm. Przedstawia księżną w postawie stojącej, z rozłożonymi rękoma. W prawej trzyma tarczę z gryfem, w lewej hełm z pióropuszem, zaś na piersi ma wyhaftowanego orła piastowskiego. W tle znajdują się dwie pnące się ku górze gałązki. Pieczęć wykonana jest z dużą dokładnością i starannością, wyraźnie widać twarz księżnej. Orzeł piastowski wskazuje na powiązania Gryfitów z Piastami.

Pieczęcie są niewątpliwie ciekawym zabytkiem materialnym. Oddają jednocześnie trendy artystyczne epoki, jak i polityczne okoliczności, bądź aspiracje ich posiadaczy. Mogą służyć jako źródło zarówno do historii politycznej, jak i historii sztuki.

Opracowała: Magdalena Jachimczak

Polecana literatura
1. Bobowski Kazimierz, Dawne pieczęcie na Pomorzu Zachodnim, Szczecin 1989
2. Gumowski Marian, Pieczęcie książąt pomorskich, w: "Zapiski Towarzystwa Nauk w Toruniu", t. 14, 1950
3. Szymański Józef, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2001