Premiera „Inwentarza spuścizny księcia Bogusława X Wielkiego z 1523/1524 roku”
Nowa publikacja Zamku Książąt Pomorskich w Szczecinie przynosi obraz kultury materialnej szczecińskiego dworu na przełomie XV/XVI wieku, w czasach najbardziej znanego z Gryfitów – Bogusława X Wielkiego.
– Inwentarze spuścizny stanowią świadectwo swoich czasów. Te spisy majątku osobistego, sporządzone po śmierci władcy, obecnie tłumaczone na język polski i opatrzone komentarzami, są jak stworzone za pomocą słów fotografie, których autorzy, posługując się jedynie deskrypcją, przechowali ślady dawnej rzeczywistości i jej uczestników – mówi Barbara Igielska, dyrektor Zamku Książąt Pomorskich w Szczecinie. – Mamy nadzieję, że ich lektura przyczyni się do popularyzacji wiedzy na temat zamku i dawnego Pomorza, a badaczom wskaże wiele nowych zagadnień, które warto podjąć.
Zgodnie z ubiegłorocznymi zapowiedziami Zamek kontynuuje swój nowy cykl wydawniczy poświęcony rękopiśmiennym materiałom źródłowym z dawnej książęcej kancelarii dworskiej, które są przechowywane w zbiorach różnych instytucji bibliotecznych i archiwalnych. „Inwentarz spuścizny księcia Bogusława X Wielkiego z 1523/1524 roku” to już drugi z serii inwentarzy Gryfitów wydanych w polskim przekładzie przez Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie. Publikacja przygotowana została w ramach obchodów Roku Bogusława X Wielkiego w 2023 roku. Jej uroczysta pierwsza publiczna prezentacja odbyła się we wtorek 16 kwietnia 2024 roku.
Tym razem badacze i miłośnicy historii regionu otrzymują spis majątku sporządzony po śmierci Bogusława X Wielkiego (1454-1523), najbardziej znanego i zasłużonego władcy z dynastii Gryfitów, którego barwne życie i dokonania na przestrzeni wieków stały się źródłem zainteresowania kronikarzy, uczonych i artystów. Książę ten objął rządy w 1474 roku, zjednoczył i zreformował Księstwo Pomorskie. Cieszył się opinią zręcznego polityka, podejmującego śmiałe wyzwania, otaczającego się światłymi doradcami i potrafiącego pozyskiwać sojuszników na dworach królewskich. Jego zaślubiny z polską królewną Anną Jagiellonką były najsłynniejszym weselem w dziejach szczecińskiego zamku. Małżonkowie hojnie obdarowani zostali potomstwem – doczekali się trzech córek i pięciu synów. W pamięci potomnych pozostali najsłynniejszą książęcą parą szczecińskiego zamku, a Bogusław X – znamienitym władcą, słusznie obdarzonym przydomkiem Wielki.
– Opisy przedmiotów, które książę gromadził całe życie, a częściowo może także odziedziczył po przodkach, czynią przeszłość bardziej uchwytną dla naszej wyobraźni – podkreśla dyrektor Barbara Igielska.
Pozostały po tym władcy majątek to m. in.: broń, klejnoty, różnorodne monety z wielu krajów, dewocjonalia, relikwie Krzyża Świętego, rzeczy osobiste, elementy ubioru czy wyposażenia, a nawet przedmioty, którym przypisywano właściwości wykrywania i neutralizowania trucizn, jak np. język smoczy czy róg „jednorożca”.
Dr hab. Rafał Simiński prof. US, redaktor naukowy publikacji: – Dostajemy obraz tego, jak wyglądał świat kultury materialnej księcia Bogusława X. Gdy obejmował władzę, musieli go wspomagać poddani, ale w czasie swoich rządów zrobił na tyle duży postęp, że na koniec jego życia nie można było powiedzieć, iż był to władca ubogi.
Nowe zamkowe wydawnictwo jest polskim przekładem dwóch dokumentów źródłowych przechowywanych w zasobie Archiwum Państwowego w Szczecinie, w zespole Archiwum Książąt Szczecińskich. Pierwszy dokument to inwentarz spuścizny księcia Bogusława X z 1523 roku, drugi – inwentarz z 1524 roku – jest rejestrem rzeczy, które ze spuścizny po Bogusławie X otrzymał jeden z jego dwóch synów, a zarazem następca, książę Jerzy I.
Oba dokumenty zaprezentowane zostały w formie transkrypcji, w minimalnym stopniu przekształconej zabiegami modernizacyjnymi. Ich zrozumienie umożliwiają tłumaczenia na język polski, sporządzone możliwie jak najwierniej – z zachowaniem oryginalnej intencji wypowiedzi autora i bez wprowadzenia zbędnej interpretacji. Najważniejsze problemy zostały opatrzone komentarzami i objaśnieniami, co pozwala na pełniejsze ich zrozumienie.
Transkrypcji i tłumaczenia na język polski tego inwentarza (podobnie, jak pierwszego z zamkowej serii – wydanego w 2022 roku „Inwentarza spuścizny księcia Jana Fryderyka z 1600 roku”) dokonał Jerzy Grzelak, historyk, archiwista i źródłoznawca z Zamku Książąt Pomorskich w Szczecinie, specjalizujący się w tłumaczeniu dokumentów rękopiśmiennych i druków z epoki nowożytnej. Czytelnikom doskonale znany m.in. jako autor tłumaczenia tak głośnych i cenionych zamkowych publikacji, jak „Eilharda Lubinusa podróży przez Pomorze” czy drugiej księgi „Historycznego opisu miasta Szczecina” Paula Friedeborna.
– Inwentarz z 1524 został odkryty dopiero podczas opracowywania inwentarza z roku 1523 – wyjaśnia Jerzy Grzelak. – W momencie gdy odczytano informację o podziale spuścizny po Bogusławie X pomiędzy dwóch synów zmarłego oraz o istnieniu spisów przedmiotów, które przypadły każdemu z nich, postanowiono przyjrzeć się bliżej ich inwentarzom majątkowym, które zachowały się do dzisiaj. W przypadku Jerzego I kwerenda była owocna. W przypadku Barnima IX inwentarz jego udziału w spadku nie został odnaleziony. Niebagatelną okolicznością, która mogła o tym zadecydować, jest odległość czasowa dzieląca rok śmierci Bogusława X i rok śmierci jego młodszego następcy: Barnim IX zmarł 50 lat później. Natomiast Jerzy I zmarł osiem lat po ojcu, co w tym przypadku było okolicznością sprzyjającą zachowaniu się przedmiotowego inwentarza do dzisiaj.
Oryginały dokumentów spisano atramentem na kartach papierowych – miały postać dudki, tzn. karty długiej, ale wąskiej, powstałej ze złożenia szerszej na pół (tu po złożeniu mają szerokość ok.11 cm). Sporządzone zostały w języku średnio-dolno-niemieckim (niem. Mittelniederdeutsch), który w Księstwie Pomorskim był wówczas jedynym używanym w życiu codziennym i w urzędach (spisujący wtrącali również nieliczne słowa łacińskie). Dudki te zapisane zostały pismem neogotyckim z pierwszej fazy jego rozwoju (XVI-XVII wiek), a tłumacz przy transkrypcji korzystał z metod neografii (nauka pomocnicza historii – nauka o odręcznym piśmie nowożytnym na materiale nietrwałym).
Dyrektor Barbara Igielska: – Na podstawie treści inwentarza władca Pomorza jawi się nam jako człowiek żyjący dostatnio, podróżnik i kosmopolita, który ceni sobie luksus oraz dobra materialne. Jest religijny, ale otwarty na nowe idee i zdobycze humanizmu.
Tłumacz Jerzy Grzelak: – Przez pryzmat zgromadzonego majątku postrzegam księcia jako osobę pragmatyczną, skupiającą się na ważnych problemach, z którymi przyszło mu się zmierzyć podczas panowania. Choćby duża liczba różnorodnych monet w jego spuściźnie świadczyć może o tym, że starannie przygotowywał się do reform, tu reformy monetarnej.
Prof. Rafał Simiński: – Inwentarze książęce to źródła niezwykle cenne, a inwentarz Bogusława X nie był dotąd wykorzystywany w historiografii. Ten przekład stanowi więc bardzo wartościowe źródło. Otwiera nam nową perspektywę na kulturę dworu, kulturę materialną, historię sztuki, życie codzienne tamtych czasów. Zapoczątkowana przez Zamek inicjatywa edycji inwentarzy majątkowych Gryfitów jest niezwykle ważna. Sprawia, że Szczecin pojawił się na mapie polskiego edytorstwa źródeł historycznych z mocnym akcentem.
Od dnia premiery książka dostępna będzie w Centrum Informacji Kulturalnej i Turystycznej Zamku oraz w zamkowym e-sklepie (na stronie zamek.szczecin.pl/sklep). W dniu premiery kosztuje 65 zł, później 72 zł.
Wydawnictwu poświęcony jest przygotowany przez Zamek nowy odcinek podcastu z serii Niesamowici Gryfici „Książęcy majątek. Inwentarz spuścizny Bogusława X Wielkiego”, który dostępny jest na zamkowych kanałach YouTube i Spotify.
Opublikowany „Inwentarz spuścizny księcia Bogusława X Wielkiego z 1523/1524 roku” to kolejna propozycja przygotowana przez Zamek w ramach obchodów Roku Bogusława X – cyklu wydarzeń realizowanych w roku 2023 i 2024 w 500 rocznicę śmierci oraz 570 rocznicę urodzin tego władcy. Następnym punktem programu będzie przygotowywana do druku biografia księcia autorstwa prof. Edwarda Rymara.
Partnerem Roku Bogusława X jest Szczecińska Energetyka Cieplna.
„Inwentarz spuścizny księcia Bogusława X Wielkiego z 1523/1524 roku”
Wydawca: Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie 2023
Pierwsza prezentacja publiczna: 16.04.2024
Wstęp, transkrypcja i przekład: Jerzy Grzelak
Redakcja naukowa: dr hab. Rafał Simiński
Zespół redakcyjny: Barbara Igielska, Jolanta Rybkiewicz, Renata Zdero, Damian Garecki
Miejsce
Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie
